Biebrzański Park Narodowy - w trosce o bagna

Fauna

Położenie geograficzne Kotliny Biebrzańskiej, jej rozległość, zróżnicowana budowa geologiczna i bagienny charakter, a ponad to bardzo duże bogactwo szaty roślinnej sprawiają, że fauna tu występująca ma cechy unikalne i swoiste. Niebagatelne znaczenie ma tu sama rzeka Biebrza tworząca liczne meandry i rokrocznie na wiosnę zalewająca znaczną część doliny. Obszar ten ma charakter wyraźnie przejściowy, co wyraża się wzajemnym współistnieniem różnych gatunków zwierząt należących do elementu faunistycznego Europy Środkowej i Wschodniej.  Większość jednak stanowią gatunki zaliczane to do tzw. elementu eurosyberyjskiego tj. szeroko rozmieszczone w strefie klimatu umiarkowanego Europy i Azji.

Wraz z powstaniem parku narodowego wzrosło zainteresowanie badaczy tym terenem. W ciągu 26 lat istnienia Parku realizowanych było kilkadziesiąt tematów badawczych o charakterze faunistycznym. Badania te wniosły szereg istotnych informacji zwłaszcza w odniesieniu do zwierząt bezkręgowych, o których wcześniejsza wiedza z tego terenu była praktycznie zerowa.  Wykaz liczby stwierdzonych w BbPN gatunków w poszczególnych grupach systematycznych zwierząt przedstawia tabela.  Jak dotąd w dolinie Biebrzy wykazano występowanie około prawie 3400 gatunków zwierząt bezkręgowych. Szacuje się jednak, że ich rzeczywista liczba może być kilkakrotnie większa. W miarę dobrze rozpoznane są tutaj już: ważki, chruściki, motyle większe, pająki chrząszcze z rodzin: ryjkowcowatych, biegaczowatych kózkowatych i bogatkowatych. Istnieją także fragmentaryczne dane dotyczące roztoczy, błonkówek, ślimaków, pijawek oraz fauny glebowej. Na uwagę zasługuje fakt, iż w każdej z tych grup zwierząt duży udział mają gatunki hydrofilne, rzadkie i zagrożone w Polsce i Europie. Powyższe stwierdzenie dobrze obrazuje przykład motyli. Jak dotąd na terenie Parku stwierdzono ponad 100 gatunków motyli większych (Macrolepidoptera) w tym 100 to gatunki motyli dziennych.  Aż 50 z nich to gatunki, które ze względu na rozproszenie ich siedlisk w Polsce, zasięg swego występowania, czy złożoną biologię, są uznawane za cenne faunistycznie. Są wśród nich gatunki prawnie chronione w Polsce (13), umieszczone w Polskiej czerwonej księdze zwierząt (14), oraz znajdujące się na Polskiej czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych (47). Występujące na Bagnach Biebrzańskich rzadkie w skali kraju i Europy gatunki motyli to np. z motyli dziennych: niepylak mnemozyna (Parnassius mnemosyne) przeplatka maturna (Euphydryas maturna), modraszek artaxerxses (Arica artaxerxes) modraszek bagniczek (Vacciniina optilete) , modraszek alcon (Maculinea alcon), modraszek arion (Phengaris arion), strzępotek hero (Coenonympha hero), strzępotek edypus (Coenonympha oedippus), czy z motyli o nocnej aktywności:  ogniwaczek tajwanek (Chariospilates formosaria), epirantek wiosenny (Epirranthis diversata), wątlak turzyczniak (Scopula caricaria), paśnik tartuenek (Epirhorre tartruensis), wątlak turzyczniak (Scopula caricaria) błyszczka zosimi (Diachrysia zosimi) wstęgówka bagienna (Catocala pacta).  Biebrzańskie populacje wielu cennych faunistycznie gatunków osiągają znaczne liczebności, co sprawia, że teren ten jest niezwykle istotny dla ich ochrony w Polsce.

     Rzeka Biebrza wraz z jej stale lub okresowo połączonymi z głównym nurtem starorzeczami, tworzą doskonałe warunki do rozwoju ichtiofauny. Dotychczas w Biebrzy i jej dopływach odnotowano obecność 38 gatunków ryb oraz będącego niezwykłą rzadkością minoga ukraińskiego. Skład gatunkowy ichtiofauny dorzecza Biebrzy różni się od spotykanego w innych nizinnych rzekach Polski. Dominują tu ryby karpiowate z fitofilnej grupy rozrodczej tj. płoć, ukleja, szczupak, wzdręga, piskorz i koza. Najwyższym wskaźnikiem stałości występowania (ponad 80%) charakteryzują się 3 gatunki: płoć, szczupak i miętus. Często spotykane są również: okoń jaź, krąp, śliz, koza, wzdręga i ukleja. Ze względu na rozmiary, jakie osiągał w tutejszych wodach, symbolem biebrzańskiej ichtiofauny może być sum. Jeszcze w latach 1970-tych XX w. był on przedmiotem połowów sieciowych. Obecnie jednak zauważalny jest poważny regres tego gatunku.

Warunki siedliskowe doliny Biebrzy stwarzają również dogodne warunki rozwoju dla płazów i gadów. Jak dotąd brak jest jednak z tego obszaru kompleksowych opracowań tych grup, zarówno historycznych jak i współczesnych. Informacje o płazach i gadach Bagien Biebrzańskich rozproszone są w różnych publikacjach opisujących całą polską herpetofaunę  jak też w wielu pismach o charakterze popularno-naukowym.

Pod względem gatunkowym grupa płazów i gadów Biebrzańskiego Parku Narodowego nie wyróżnia się niczym szczególnym. Na 27 gatunków płazów i gadów występujących w Polsce w dolinie Biebrzy odnotowano występowanie łącznie 18 gatunków. Wszystkie to gatunki szeroko rozprzestrzenione w kraju, typowe dla terenów nizinnych Europy. 

Najbogatszym w płazy jest obszar Basenu Dolnego gdzie występują wszystkie gatunki odnotowane w Parku. Na licznych w tym rejonie mineralnych wyniesieniach, spotkać można wszystkie krajowe gatunki ropuch: szarą (Bufo bufo), zieloną (Bufo viridis) i paskówkę (Bufo calamita).  Z grupy żab „zielonych” występują tu żaba wodna (Rana esculenta), jeziorowa (Rana lessonae) i śmieszka (Rana ridibunda), a spośród żab „brunatnych” duże znaczenie biocenotyczne ma żaba trawna (Rana temporaria) - najpospolitszy w BbPN płaz zasiedlający wilgotne łąki - oraz mniej liczna żaba moczarowa (Rana arvalis). Ponadto w granicach Parku występują: rzekotka drzewna (Hyla arboreta), kumak nizinny (Bombina bombina) i grzebiuszka ziemna (Pelobates fuscus), a także dwa gatunki płazów ogoniastych: traszka grzebieniasta (Triturus cristatus) i traszka zwyczajna (Triturus vulgaris).  Biebrzańską faunę gadów tworzy pięć gatunków: jaszczurka zwinka (Lacerta agilis), jaszczurka żyworodna (Lacerta vivipara), padalec (Anguis fragilis), zaskroniec (Natrix natrix) i żmija zygzakowata (Vipera berus). Ta ostatnia spotykana jest w kilku odmianach kolorystycznych - od jasnobrązowej do niemal zupełnie czarnej.

Grupą kręgowców najlepiej poznaną i będącą jednocześnie medialną wizytówką Biebrzańskiego Parku Narodowego są ptaki. Wyniki prac zapoczątkowanych w latach 70-ych XX w. przez zespół ornitologów wrocławskich (zwróciły uwagę przyrodników na walory przyrodnicze Bagien Biebrzańskich. Stały się one w przyszłości ważkim argumentem w dyskusji nad ochroną tego terenu. Jak dotąd w BbPN zaobserwowano 291 gatunków ptaków, z czego 195 to gatunki lęgowe. Zespół ptaków lęgowych występujący na charakterystycznych dla tego obszaru otwartych torfowiskach niskich jest dość specyficzny (Henel, Werpachowski, w druku). Dominują w nim: kszyk (Gallinago gallinago), świergotek łąkowy (Anthus pratensis) i wodniczka (Acrocephalus paludicola), a dość częste są: pokląskwa (Saxicola rubetra), świerszczak (Locustella naevia) i potrzos (Emberiza schoeniclus) Towarzyszą im typowe dla otwartych, podmokłych przestrzeni siewkowce: czajka (Vanellus vanellus), rycyk Limosa limosa i krwawodziób (Tringa totanus). W dolinie Biebrzy gniazdują ponadto istotne w skali kraju populacje takich gatunków jak: cietrzew (Tetrao tetrix), bąk, (Botarus stellaris) czapla biała (Egretta alba), bocian czarny (Ciconia nigra), bocian biały (Ciconia ciconia), bielik (Haliaeetus albicilla), błotniak stawowy (Circus aeruginosus), błotniak łąkowy (Circus pygargus), orlik krzykliwy (Aquila pomarina), kropiatka (Porzana porzana), zielonka (Porzana parva), derkacz (Crex crex), żuraw (Grus grus), dubelt (Gallinago media), rybitwa białowąsa (Chlidonias hybrida), rybitwa czarna (Chlidonias niger), puchacz (Bubo bubo) i dzięcioł białogrzbiety (Dendrocopos leucotos). Spośród ptaków lęgowych, Bagna Biebrzańskie mają szczególne znaczenie dla 2 gatunków zagrożonych globalnie - wodniczki i orlika grubodziobego (Aquila clanga), dla których obszar ten jest ostoją o znaczeniu europejskim.

 Dolina Biebrzy pełni również bardzo ważną rolę, jako miejsce żerowania i odpoczynku ptaków migrujących, zwłaszcza podczas corocznych przelotów. Wiosenne koncentracje gęsi, kaczek i ptaków siewkowych tworzą tu stada osiągające łącznie liczebność nawet kilkudziesięciu tysięcy osobników. W okresie migracji jesiennej największe zgrupowania tworzy tu żuraw. Uwagę miłośników ptaków skupiają także kilkutysięczne stada batalionów (Philomachus pugnax) w okresie wiosennej migracji. Gatunek ten, który jeszcze w latach 80-tych XX w. gnieździł się w dolinie Biebrzy, stał się symbolem Biebrzańskiego Parku Narodowego.

Ssaki Biebrzańskiego PN

• autor: K. Frąckiel, data: 2020-04-06

Bibliografia

1. Berger L., Jaskowska J., Młynarski M. 1969: Płazy i gady. Katalog fauny Polski. PWN. Warszawa.
2. Buszko M. 1994: Płazy doliny Biebrzy. Parki Nar., 4: 17.
3. Czachorowski S. 1995. Chruściki (Trichoptera) Bagien Biebrzańskich - wyniki wstępnych badań. Fragm. Faun., 37: 427-438.
4. Czachorowski S., Frąckiel K. 2003. Nowe i prawdopodobnie jedyne stanowisko Semblis phalaenoides (LINNAEUS, 1758) (Trichoptera: Phryganeidae) w Polsce. Wiad. entomol., 22 (3): 169-172.
5. Czachorowski S., GRAF W. 2006. Nowe dane o chruścikach Doliny Biebrzy (i Narwi). UWM Olsztyn. Trichopteron. 6, 19:10-11.
6. Dyrcz A., Okulewicz J., Tomiałojć J., Witkowski J. 1972. Ornitofauna lęgowa Bagien Biebrzańskich i terenów przyległych. Acta Orn., 13: 343-422.
7. 29: 317-336.
8. Frąckiel K. 1999. Motyle dzienne (Lepidoptera: Papilionoidea i Hesperioidea)  Biebrzańskiego Parku Narodowego Wiad. entomol. 18: 85-98
9. Frąckiel K. 2003. Fauna Biebrzańskiego Parku Narodowego. Biuletyn Informacyjny ZPP, 26: 11-13.
10. Frąckiel K., Marczakiewicz P., Chwaliński A. 2003. Fauna, [w:] Sieńko A., Grygoruk A. (red.). Biebrzański Park Narodowy, Biebrzański Park Narodowy, Osowiec – Twierdza: 75-114.
11. Frąckiel K. 2005. Motyle (Lepidoptera)  Biebrzańskiego Parku Narodowego. [w:] Dyrcz A., Werpachowski C. (red.) Przyroda Biebrzańskiego Parku Narodowego. Monografia, Osowiec Twierdza: 133-148.
12. Frąckiel K, Henel A., Taylor E. J. (w druku). Występowanie i wybiórczość środowiskowa iglicy małej Nehalennia speciosa (Charpentier, 1840) w dolinie Biebrzy Distribution and habitat selection of Nehalennia speciosa (Charpentier, 1840) in Biebrza valley. Odonatrix
13. Gębczyńska Z., Raczyński J. 1992. Ocena sytuacji zwierząt łownych w środkowym basenie Biebrzy ze szczególnym uwzględnieniem zwierzyny płowej w rejonie rezerwatu Czerwone Bagno. Instytut Biologii, Filia Uniwersytetu Warszawskiego, Białystok, msc.
14. Gębczyńska Z., Raczyński J. 1993. Problemy ochrony i gospodarowania populacją łosia oraz innych ssaków łownych w Biebrzańskim Parku Narodowym. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody, 12, 2: 5-36.
15. Gębczyńska Z., Raczyński J. 2005. Łoś – typowy mieszkaniec doliny Biebrzy, [w:] Dyrcz A., Werpachowski C. (red.). Przyroda Biebrzańskiego Parku Narodowego, Biebrzański Park Narodowy, Osowiec – Twierdza: 168-182.
16. Gutowski J. M., Wanat M. 2002. Agrilus guerini Lacordaire in Boisduval et Lacordaire, 1835 (Coleoptera: Buprestidae) - nowy gatunek dla fauny Polski Wiad. Entomol. 20(3-4): 131-136
17. Gutowski J. M., Kubisz D., Buchholz L., Sućko K. 2006 Chrząszcze ( Coleoptera) drzewostanów sosnowych Biebrzańskiego Parku Narodowego w: 85 lat ochrony obszaru Grzęd w Dolinie Biebrzy, materiały z konferencji, Osowiec Twierdza- Grzędy 13-14 października 2006 roku, str. 62-74
18. Jamrozy G. 2008. Ocena występowania i tendencji zmian liczebności dużych i średnich ssaków w polskich parkach narodowych. Sylwan, 2: 36-44.
19. Jędrzejewski W., Kowalczyk R. 2005. Ssaki drapieżne, [w:] Dyrcz A., Werpachowski C. (red.). Przyroda Biebrzańskiego Parku Narodowego, Biebrzański Park Narodowy, Osowiec – Twierdza: 185-198.
20. Juszczyk W. 1987: Płazy i gady krajowe. PWN. Warszawa. vol. I: 240 pp, vol. 2: 384 pp, vol. 3: 214 pp.
21. Kobylińska J. 1995. Użytkowanie nor i skład pokarmu lisa (Vulpes vulpes) i jenota (Nyctereutes procyonoides) w podmokłych środowiskach doliny Biebrzy. Instytut Biologii, Uniwersytet w Białymstoku, Białystok, praca magisterska
22. Komenda E. 2001. Wpływ wzbogacania bazy żerowej na populację łosi i drzewostany Doliny Biebrzy. SGGW, Warszawa, praca doktorska.
23. Koniuch J. 2002. Dynamika liczebności, struktura populacji i skład pokarmu wilka Canis lupus w Puszczy Knyszyńskiej. Wydział Biologii Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok i Zakład Badania Ssaków PAN, Białowieża, praca magisterska.
24. Kopczyński Ł. 1993. Pokarm wydr (Lutra lutra) nad dwoma nizinnymi rzekami północno-wschodniej Polski.. Wydział biologii, Uniwersytet Warszawski, Warszawa, praca magisterska
25. KovácsT.,AmbrusA., Olajos P., Szilági G., 2009. Records of Ephemeroptera and Odonata from the Biebrza National Park, Poland. Folia Historico Naturalia Musei Matraensis 33: 87-96.
26. Kupryjanowicz J. 1997. Spiders of the BiebrzaNational Park, species new and rare to Poland. [W:] E ŻABKA M. (red.). Proc. XVI European ColI. Arachnol. Siedlce: 183-194.
27. Kpryjanowiccz J. 2003. Spiders (Aranea) of open habitats in the Biebrza National Park, Poland. Fragm. Faun., 46: 209-237.
28. Kupryjanowicz J. 2005. Pająki (Araneae) Biebrzańskiego Parku Narodowego. [W:] Dyrcz A., Werpachowski C. (red.) 2005. Przyroda Biebrzańskiego Parku Narodowego. Monografia. BbPN, Osowiec-Twierdza: 275-299.
29. Matus I. 1998. Skład pokarmu i wykorzystanie środowisk przez lisa (Vulpes vulpes) i wilka (Canis lupus) w Dolinie Biebrzy. Instytut Biologii, Uniwersytet w Białymstoku, Białystok, praca magisterska
30. Raczyński J. 1991. Fauna oraz zespoły ptaków i ssaków Doliny Biebrzy. Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych, 372: 395-406.
31. Romanowski J., Kaszuba S., Kożniewski P. 1984. Nowe dane o występowaniu norek (Mammalia, Mustelidae) w Polsce. Przegląd zool., 28: 221-223.
32. Skierczyński M., Zalewski A., Stachura K. 2005. Liczebność i rozmieszczenie norki amerykańskiej Mustela vison w okolicy Brzostowa (Biebrzański Park Narodowy). Zakład Badania Ssaków PAN, Białowieża.
33. Sterzyńska M., Lesiński G. 1999. Plan Ochrony Biebrzańskiego Parku Narodowego. Operat: Ochrona fauny. Muzeum i Instytut Zoologii PAN, Warszawa.
34. Świętochowski P., Maciorowski G., Henel K., Marczakiewicz P., Grygoruk G. 2010 Dolina Biebrzy. [w:] Wilk T.,  Jujka M., Krogulec J., Chylarecki P. (red) Ostoje ptaków o znaczeniu międzynarodowym w Polsce. 196-198. OTOP. Marki
35. Trokowicz L. 1980. Tropienie wilków w dolinie Biebrzy. Przegląd zool., 24: 137-145.
36. Trokowicz L., Kawęczyński K. 1994. Wilki w dolinie Biebrzy. Łowiec Polski, 1, 14.
37. Żurowski W. 1983. Bóbr europejski w Dolinie Biebrzy. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol., 255: 287-295.