Biebrzański Park Narodowy - w trosce o bagna

Ssaki Biebrzańskiego Parku Narodowego

Ssaki parzystokopytne

Łoś (Alces alces)

Już w pierwszej połowie XIX w. dolinę Biebrzy uważano za ważną ostoję łosia

W latach międzywojennych biebrzańską populację tego gatunku szacowano na około 10 osobników, podkreślając jednocześnie jej znaczenie, jako najbardziej wysuniętej na zachód w Europie Środkowej Populacja ta przetrwała II wojnę światową prawdopodobnie w liczbie 8 osobników. Kotlina Biebrzańska stała się po wojnie matecznikiem polskich łosi, będąc jedyną ostoją tego gatunku w kraju. Odegrała ona kluczową rolę w rozwoju zwartej populacji łosia na obszarze północno-wschodniej Polski

W latach powojennych stan liczebny łosia w dolinie Biebrzy systematycznie wzrastał, aby w roku 1980 osiągnąć poziom ponad 800 osobników. Maksymalne zagęszczenie na terenach obwodów łowieckich o charakterze bagiennym i leśnym osiągnęło wówczas poziom 10 osobników/1000 ha, a średnie zagęszczanie na całym obszarze ostoi biebrzańskiej wynosiło 2,7 osobnika/1000 ha. Populacja nadal dynamicznie się rozwijała, a o dużym zagęszczeniu łosi, świadczył także rozmiar szkód powodowanych przez nie w uprawach i młodnikach sosnowych, które w poszczególnych latach były niszczone w 70-100% .Biorąc pod uwagę wielkość tych szkód uznano wówczas, że łosie występują w dolinie Biebrzy w ponad trzykrotnym nadmiarze w stosunku do pojemności łowiska. W konsekwencji w pierwszej połowie lat 1980-tch prowadzono bardzo intensywne pozyskanie łowieckie tego gatunku, na poziomie znacznie przekraczającym przyrost populacji, co spowodowało odwrócenie tendencji wzrostowej i przeszło dwukrotny spadek pogłowia łosia Punktem zwrotnym w alarmująco szybkim spadku liczebności tego gatunku stało się utworzenie Biebrzańskiego Parku Narodowego. W roku powstania Parku doliczono się na jego terenie około 300 osobników. Od roku 1996 nie prowadzono już odstrzałów redukcyjnych, co spowodowało wzrost liczbowy populacji. Podczas taksacji lotniczej wykonanej wiosną 1999 doliczono się na terenie parku 467 łosi  a w 2002 roku ich liczbę oceniono już na około 570 osobników, co dawało zagęszczenie na poziomie prawie 10 osobników/1000 ha powierzchni Parku. W tym czasie łosie biebrzańskie stanowiły ponad ¼ populacji łosia w Polsce. Od 2001 roku w całej Polsce obowiązuje moratorium na odstrzał tego gatunku. Sposób wykorzystania przez łosie poszczególnych siedlisk zmienia się w dolinie Biebrzy w cyklu rocznym. W sezonie wegetacyjnym zwierzęta te zasiedlają przede wszystkim turzycowiska i tereny podmokłe. Zakrzaczenia oraz grądziki wykorzystują w tym czasie jako miejsca ukrycia podczas spoczynku i przeżuwania. Badania przeprowadzone w okresie wiosenno-letnim wykazały zagęszczenie łosi na poziomie 9 osobników/1000 ha otwartych bagien, natomiast w obrębie zakrzewień wartość ta dochodziła do 16 osobników/1000 ha. Po pierwszych mrozach i śniegach łosie zmieniają środowisko bytowania. W poszukiwaniu żeru zimowego przenoszą się do lasów sosnowych oraz zakrzewień łozowych, preferując siedlisko boru świeżego gdzie odnotowuje się wówczas największe zagęszczenia ich populacji. Liczenia wykonane metodą pędzeń próbnych wykazały, że w borach rozmieszczonych na obrzeżach doliny przebywa zimą od 71 do 162 osobników/1000 ha, natomiast na bagnach pozostaje tylko niewielka (ok. 2 osobniki/1000 ha) liczba tych zwierząt Na podstawie prowadzonej  przez służby BbPN inwentaryzacji liczbę łosi wykorzystujących Biebrzański Park Narodowy jak obszar swojego bytowania szacuje się na ok. 600 osobników.

Dzik (Sus scrofa)

Od początku powstania Parku służby terenowe określały liczebność tego gatunku na poziomie ok 450 sztuk. Dzik był wiec  w dolinie Biebrzy gatunkiem pospolitym, zasiedlającym bardzo urozmaicone środowiska. Preferuje jednak obszary bagienne, a ze zbiorowisk leśnych - przede wszystkim olsy. Wykorzystuje ponadto sukcesyjne zakrzaczenia, lasy brzozowe na grądzikach, powierzchnie większych grądów, a także tereny niezalesione - szuwary strefy przywodnej oraz turzycowiska. Gatunek ten co roku powoduje szkody na terenach użytkowanych rolniczo przez mieszkańców wsi leżących w dolinie Biebrzy.

W przypadku tego gatunku mogą występować jednak bardzo duże wahania liczebności uzależnione głównie od zasobów i dostępności naturalnego żeru – liczebności gryzoni, urodzaju nasion drzew ciężkonasiennych, a także warunków pogodowych – zamarzania bagiennych łąk czy grubości pokrywy śnieżnej. Obecnie ze względu na sytuację epidemiczną ASF kilkuletnia intensywna redukcja tego gatunku spowodowała znaczny spadek jego liczebności. Obecnie liczba diaków w Parku nie przekracza 50 osobników.

• autor: K. Frąckiel, data: 2020-04-06

Ssaki drapieżne

Wilk (Canis lupus)

Akcja masowego tępienia wilków w latach 1955-1959 doprowadziła do całkowitego wyginięcia tego gatunku nad Biebrzą. Zaczął pokazywać się  on tutaj dopiero w latach 1970-tych ubiegłego wieku. Zimowe tropienia przeprowadzone w latach 1976-1979 wykazały, że obszar środkowego i dolnego basenu doliny Biebrzy użytkowała tylko jedna wataha licząca w kolejnych latach od 4 do 7 osobników w tym 3-5 dorosłych i 1-2 młode. Ten stan liczebny utrzymał się przez kolejną dekadę. Inwentaryzacja przeprowadzona w lutym 1993 roku wykazała obecność 5 osobników, w tym dwóch basiorów, dwóch wader i jednego przezimka. Wraz z powstaniem Biebrzańskiego Parku Narodowego nastąpił wzrost liczebności tych drapieżników. W latach 1999-2004 liczebność wilków w dolinie Biebrzy wahała się od 16 do 25 osobników, przy czym wielkość jednej watahy wynosiła od 3 do 7 (średnio 5) osobników. W latach 2000-2004 liczba watah, których terytoria przynajmniej częściowo obejmowały dolinę Biebrzy, wynosiła od 6 do 10, lecz tylko trzy z nich w całości lub prawie w całości znajdowały się w Biebrzańskim Parku Narodowym. W obserwowanych watahach widywano w tym czasie od dwóch do pięciu (średnio trzy) młodych.

Siedliskami preferowanymi przez wilki w Biebrzańskim Parku Narodowym są kompleksy leśne i ich skraje, grądziki, trzcinowiska i śródleśne łąki. Na gniazdo wybierają z reguły miejsca ustronne i niedostępne, położone najczęściej w pobliżu wody. Podobnie jak w innych rejonach tak i w dolinie Biebrzy, główną zdobyczą wilków są ssaki kopytne, stanowiące 86-98% biomasy ich pokarmu, natomiast inne ssaki, w tym zające, ssaki drapieżne i gryzonie stanowią tylko uzupełnienie diety Prawdopodobnie pokarmem uzupełniającym mogą też być tutaj bobry. Te przypuszczenia znajdują potwierdzenie w obserwacjach prowadzonych przez pracowników Parku zimą 2012/2013, kiedy to nad Biebrzą w dolnym basenie, obserwowano liczne tropy wilcze i ślady wskazujące na zabijanie i spożywanie przez nie bobrów. Wśród wszystkich ssaków kopytnych zabitych przez wilki na terenie BbPN jelenie stanowiły prawie 35%, sarny 32%, łosie 28% i dziki 5%. Jeśli porówna się preferencje pokarmowe wilków ze składem gatunkowym zespołu kopytnych w dolinie Biebrzy, to wyraźnie widać, że drapieżniki te selektywnie wybierają jelenie, natomiast raczej unikają dzików. Sarny i łosie były zabijanie proporcjonalnie do ich udziału w zespole ssaków kopytnych. Oddziaływanie wilków na jelenie obniża konkurencję między nimi a łosiami, co wzmacnia dominację łosia, korzystnie wpływając na ochronę tego gatunku na bagnach Biebrzy.

Biebrzańska populacja wilka wydaje się być w dobrej kondycji, jednak jest ona zbyt mała, aby samodzielnie utrzymać się bez kontaktu z populacją z Puszczy Augustowskiej.

Ryś (Lynx lynx)

W związku z tym, że ryś jest zwierzęciem wybitnie związanym ze środowiskiem leśnym wydawać by się mogło, że Biebrzański Park Narodowy, w którym średnia lesistość wynosi zaledwie około 25%, nie jest najlepszym środowiskiem dla tego drapieżnika. Jednak obfitość saren, obecność rozległych obszarów niezamieszkałych przez człowieka oraz bliskość Puszczy Augustowskiej, są czynnikami sprzyjającymi jego występowaniu  W latach 1970–tych XX w. obserwowano rysie w dolinie Biebrzy kilkakrotnie, jednak w ciągu następnych 20 lat nie notowano ich obecności na tym terenie. Dopiero od końca lat 1990–tych ubiegłego wieku, drapieżniki te zaczęły się pojawiać – dość rzadko, lecz coraz bardziej regularnie. Przypuszcza są to osobniki migrujące z obszaru Puszczy Augustowskiej, gdzie ssaki te regularnie się rozmnażają. W najbliższym sąsiedztwie Biebrzańskiego Parku Narodowego samice z młodymi widywano w latach 2000–2004 w Nadleśnictwie Białobrzegi  oraz w nadleśnictwie Augustów.Po utworzeniu BbPN pierwszą obserwację rysia w Parku odnotowano dopiero w 2007 r. w obwodzie ochronnym Grzędy. Od tego momentu obecność tego gatunku w Parku potwierdzana jest co roku. Wydaje się więc, iż obecnie rysia można uznać za stały element fauny Parku. Podobnie jak w przypadku wilków istotne dla bytowania rysi na terenie Biebrzańskiego Parku Narodowego jest utrzymanie korytarzy ekologicznych, a w szczególności pomiędzy Puszczą Augustowską, a Bagnami Biebrzańskimi.

Lis (Vulpes vulpes)

Lis jest gatunkiem występującym pospolicie na całym obszarze Biebrzańskiego Parku Narodowego. Jego duże zdolności przystosowawcze pozwalają mu na stałe występowanie w różnych, czasem bardzo odmiennych środowiskach. W dolinie Biebrzy większość czasu spędzają one jednak na terenach otwartych, poszukując pokarmu na łąkach i turzycowiskach. Lis penetruje także grądziki, zwłaszcza w okresie zimowym, kiedy tereny turzycowisk ulegają zmrożeni. Tropienia wykonane na transektach wskazały, że w Parku najsilniej penetrowanymi środowiskami były zakrzaczone grądziki, grądy, lasy sosnowe oraz bory bagienne. Mniej tropów rejestrowano w olsach i zakrzewionych grądzikach. Skład pokarmu lisa w dolinie Biebrzy uzależniony jest głównie od poziomu liczebności norników. Gryzonie w latach średnich i wysokich zagęszczeń ich populacji, stanowiły ponad 80% a w latach niskich zagęszczeń - 57% biomasy pokarmu tego drapieżnika. Wśród zjadanych gryzoni dominowały nornik północny (40% wszystkich zjedzonych gryzoni) oraz nornik zwyczajny (35%). Uzupełnieniem diety była padlina ssaków kopytnych (głównie zimą), ptaki (wiosną i latem) oraz owoce.

W latach 1999-2004 w Biebrzańskim Parku Narodowym zlokalizowano 72 do 108 nor rozrodczych. Na tej podstawie wielkość populacji oszacowano na 350-560 osobników. Wielkość miotu wahała się od 1 do 8, średnio 3,2 młodego. Przed powstaniem Parku populacja lisa była mocno eksploatowana łowiecko, jak również podlegała silnej presji kłusowniczej. Regularnie uprawiane wnykarstwo, zwłaszcza w okresie jesienno-zimowym, stanowiło czynnik ograniczający wielkość populacji. Fluktuacje liczebności lisa związane są również z cyklicznymi zmianami liczebności gryzoni zasiedlających turzycowisk. W najbliższych latach można spodziewać się wzrostu liczebności lisa w dolinie Biebrzy. Związane jest to z powiększaniem się powierzchni zakrzaczonej, preferowanej przez tego drapieżnika, a także z prowadzeniem szczepień przeciwko wściekliźnie, znacznie ograniczających śmiertelność populacji. W trosce o ochronę ptaków, głównie cietrzewia, podjęto w ostatnich latach w Parku próbę redukcji liczebności lisa. Roczne pozyskanie wynoszące kilkanaście osobników, nie ma jednak większego, negatywnego znaczenia dla populacji tych drapieżników.

Wydra (Lutra lutra)

Środowisko doliny Biebrzy, z gęstą siecią rzek, starorzeczy, kanałów i drobnych cieków wodnych, wybitnie sprzyjają występowaniu tego gatunku. Można nawet przypuszczać, że populacja wydry jest tutaj bardziej liczna niż by to wynikało z ankietowych ocen pracowników terenowych i wykazuje niewielką, ale dość wyraźną tendencję wzrostową. Obserwacje terenowe wskazują, że drapieżniki te pojawiają się na coraz liczniejszych stanowiskach, łącznie z suboptymalnymi, takimi jak uregulowane dopływy Biebrzy. Badania w okolicach Brzostowa wykazały zagęszczenie wydr na poziomie 2,4 osobnika na 10 km linii brzegowej Biebrzy. Przeprowadzono wstępne badania jej diety na tym terenie. Podstawą tej diety są ryby, które stanowiły 48% pokarmu w Basenie Górnym i 78% w basenie dolnym, a ponadto płazy (odpowiednio 19 i 9%), raki (26 i 7%) i w mniejszym stopniu owady (głównie pływak żółtobrzeżek) oraz ptaki. Różnice w diecie wydr zasiedlających górny i dolny basen, spowodowane są odmiennymi warunkami środowiskowymi, W basenie bolnym drapieżniki te mają dostęp do rozległych starorzeczy obfitujących w ryby.

Norka amerykańska (Neovison vison)

Pierwsze osobniki tego gatunku zarejestrowano w dolinie Biebrzy na początku lat 1980-tych na rzece Jegrzni. W ciągu 30 lat norka amerykańska stała się najliczniejszym przedstawicielem rodziny łasicowatych, a obok lisa najliczniejszym ssakiem drapieżnym, na terenie Biebrzańskiego Parku Narodowego. Wyniki tropień na transektach wskazują, że populacja norki amerykańskiej jest tutaj obecnie liczniejsza niż populacje tchórza, łasicy i gronostaja razem wziętych. Gatunek ten zasiedla i penetruje dużą liczbę środowisk wodnych i okołowodnych: rzeki, starorzecza, szuwary, tereny otwarte i zakrzewione. Największe zagęszczenia jej tropów odnotowano na dopływach Biebrzy: Kosódce, Jegrzni i Kanale Woźnawiejskim. Na samej Biebrzy zagęszczenie tropów było mniejsze. Różnice w intensywności penetracji mogą mieć charakter sezonowy i są związane prawdopodobnie z zamarzaniem rzek i zmianą dostępności pokarmu. Rozmaitość penetrowanych środowisk oraz duże zagęszczenie tropów mogą świadczyć, że liczebność norki amerykańskiej w dolinie Biebrzy osiągnęła już pojemność ekologiczną tego środowiska. Dane z  2005 roku  szacują  zagęszczenie norki amerykańskiej na 3,8 osobnika/10 km linii brzegowej rzek.

Dolina Biebrzy ze swoją bogatą fauną lęgowych ptaków wodno-błotnych jest bardzo dobrym środowiskiem życia norki amerykańskiej. Jej drapieżnictwo może w znaczący sposób wpływać na liczebność tych ptaków. Badania przeprowadzone w BbPN nad sukcesem lęgowym czajki, rycyka i krwawodzioba, świadczą, że jedynie 30% lęgów kończyło się sukcesem. Przyczyną co najmniej 30% strat były ssaki drapieżne, głównie norka amerykańska.

Obecnie w ramach realizacji zadań projektu LIFE „Polskie Ostoje Ptaków” prowadzony jest odłów norki amerykańskiej w pułapki żywo łowne na terenach zalewowych dolnego basenu w rejonie Brzostowa. W latach 2011 -2020 odłowiono łącznie 117 osobników tego gatunku. Z badań laboratoryjnych  na obecność wirusa choroby aleuckiej, który w warunkach hodowlanych jest śmiertelny dla tego gatunku wynika, iż występuje on również w dziko żyjącej populacji biebrzańskiej. Wskazuje to na pojawienie się naturalnego czynnika powodującego  stabilizację populacji tego drapieżnika w Parku.  Niewątpliwie jednak ze względu presję, jaką gatunek ten może wywierać na gniazdujące w BbPN ptaki wodno-błotne liczebność norki powinna być ciągle monitorowana.

Łasicowate: tchórz (Mustela putorius),  łasica (M. nivalis) i gronostaj  (M. erminea)

Tchórz  zasiedla w rozlewisku Biebrzy głównie brzegi rzek i kanałów, łęgi, olsy oraz zarośla wierzbowe i brzozowe. Największe zagęszczenia jego tropów stwierdzono w sezonie zimowym nad kanałem Woźnawiejskim i na Grobli Honczarowskiej  O przywiązaniu tego gatunku do środowisk podmokłych i sąsiedztwa cieków wodnych może świadczyć skład jego diety, w której udział płazów wynosi 60 – 98%. Pracownicy parku narodowego nie zauważyli zmian w występowaniu tego gatunku w latach 1996-2005, jednak wyniki tropień prowadzonych pod koniec lat 1990-tych wskazywałyby na pewien spadek jego populacji, co może być tłumaczone konkurencją ze strony norki amerykańskiej.

Łasica jest - po norce amerykańskiej – prawdopodobnie najliczniej występującym na terenie Biebrzańskiego Parku Narodowego przedstawicielem rodziny łasicowatych. Także gronostaj jest gatunkiem stale obecnym i rozmnażającym się na tym terenie, lecz jego populacja być może należy tutaj do jednej z liczniejszych w Polsce. Liczebność, zagęszczenie oraz tempo rozrodu obu tych gatunków zależą od wahań liczebności nornika północnego, stanowiącego ich główne źródło pokarmu na tym obszarze. Zarówno łasica jak i gronostaj penetrują niemal wszystkie spotykane w dolinie Biebrzy rodzaje środowisk.

• autor: K. Frąckiel, data: 2020-04-06

Gryzonie

Bóbr (Castor fiber)

W dorzeczu Biebrzy bobry występowały zapewne „od zawsze” i wszystko wskazuje na to, że właśnie od nich pochodzi nazwa tej rzeki. Jednak także tutaj, podobnie jak w całym dorzeczu Wisły, zwierzęta te zostały wytępione w XIX wieku. Dopiero w roku 1949 XX w. do sieci kanałów otaczających twierdzę w Osowcu wsiedlono bobry sprowadzone z okolic Woroneża w Rosji. Reintrodukcja ta skończyła się sukcesem, a o pochodzeniu bobrów biebrzańskich może świadczyć stosunkowo duży udział w populacji osobników czarno ubarwionych (Ryc. 7), co jest cechą występującą pospolicie u bobrów woroneskich.

Już w roku 1978 ubiegłego wieku, na obszarze dorzecza Biebrzy - w jej środkowym i dolnym biegu,  zarejestrowano obecność 46 rodzin bobrzych, liczących w sumie około 180 osobników, a w roku 1983 już dwukrotnie więcej: 90 rodzin i około 360 osobników Dalszy wzrost populacji został jednak przyhamowany z powodu – jak przypuszczano – starzenia się lokalnej populacji, a także w wyniku rozwijającego się kłusownictwa. W latach 90 XX w. próbowano określić zagęszczenie tych zwierząt przy pomocy rejestracji żeremi i nor. Okazało się, że na odcinku Biebrzy, od Goniądza do Osowca, występowały średnio dwie rodziny na jeden kilometr linii brzegowej. Równie wysokie zagęszczenie odnotowano na kanale Woźnawiejskim, górnym odcinku Kosódki oraz na kanale w rejonie Grobli Honczarowskiej. Obserwacje te dowodzą, że bóbr występuje pospolicie na całym omawianym obszarze, zajmując środowiska dla nich zarówno optymalne jak i suboptymalne Wyraźny wzrost populacji bobra w dekadzie przełomu XX i XXI wieku ilustruje. Wyjątkowo korzystne warunki bytowania bobrów są związane z rzeką Biebrzą, jej starorzeczami oraz całą siecią wodną jej dopływów i kanałów.

W latach 2006-2010 wielkość populacji bobra w granicach BbPN oceniono na około 1 000 osobników. Silny wzrost populacji bobrów w dolinie Biebrzy spowodował ich liczną migrację w różnych kierunkach: wschodnim (górną Biebrzą i Narwią), na północ (rzekami Ełk i Jegrznia) oraz na zachód i północny zachód (doliną Narwi i Pisy).

• autor: K. Frąckiel, data: 2020-04-06

Bibliografia

1. Berger L., Jaskowska J., Młynarski M. 1969: Płazy i gady. Katalog fauny Polski. PWN. Warszawa.
2. Buszko M. 1994: Płazy doliny Biebrzy. Parki Nar., 4: 17.
3. Czachorowski S. 1995. Chruściki (Trichoptera) Bagien Biebrzańskich - wyniki wstępnych badań. Fragm. Faun., 37: 427-438.
4. Czachorowski S., Frąckiel K. 2003. Nowe i prawdopodobnie jedyne stanowisko Semblis phalaenoides (LINNAEUS, 1758) (Trichoptera: Phryganeidae) w Polsce. Wiad. entomol., 22 (3): 169-172.
5. Czachorowski S., GRAF W. 2006. Nowe dane o chruścikach Doliny Biebrzy (i Narwi). UWM Olsztyn. Trichopteron. 6, 19:10-11.
6. Dyrcz A., Okulewicz J., Tomiałojć J., Witkowski J. 1972. Ornitofauna lęgowa Bagien Biebrzańskich i terenów przyległych. Acta Orn., 13: 343-422.
7. 29: 317-336.
8. Frąckiel K. 1999. Motyle dzienne (Lepidoptera: Papilionoidea i Hesperioidea)  Biebrzańskiego Parku Narodowego Wiad. entomol. 18: 85-98
9. Frąckiel K. 2003. Fauna Biebrzańskiego Parku Narodowego. Biuletyn Informacyjny ZPP, 26: 11-13.
10. Frąckiel K., Marczakiewicz P., Chwaliński A. 2003. Fauna, [w:] Sieńko A., Grygoruk A. (red.). Biebrzański Park Narodowy, Biebrzański Park Narodowy, Osowiec – Twierdza: 75-114.
11. Frąckiel K. 2005. Motyle (Lepidoptera)  Biebrzańskiego Parku Narodowego. [w:] Dyrcz A., Werpachowski C. (red.) Przyroda Biebrzańskiego Parku Narodowego. Monografia, Osowiec Twierdza: 133-148.
12. Frąckiel K, Henel A., Taylor E. J. (w druku). Występowanie i wybiórczość środowiskowa iglicy małej Nehalennia speciosa (Charpentier, 1840) w dolinie Biebrzy Distribution and habitat selection of Nehalennia speciosa (Charpentier, 1840) in Biebrza valley. Odonatrix
13. Gębczyńska Z., Raczyński J. 1992. Ocena sytuacji zwierząt łownych w środkowym basenie Biebrzy ze szczególnym uwzględnieniem zwierzyny płowej w rejonie rezerwatu Czerwone Bagno. Instytut Biologii, Filia Uniwersytetu Warszawskiego, Białystok, msc.
14. Gębczyńska Z., Raczyński J. 1993. Problemy ochrony i gospodarowania populacją łosia oraz innych ssaków łownych w Biebrzańskim Parku Narodowym. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody, 12, 2: 5-36.
15. Gębczyńska Z., Raczyński J. 2005. Łoś – typowy mieszkaniec doliny Biebrzy, [w:] Dyrcz A., Werpachowski C. (red.). Przyroda Biebrzańskiego Parku Narodowego, Biebrzański Park Narodowy, Osowiec – Twierdza: 168-182.
16. Gutowski J. M., Wanat M. 2002. Agrilus guerini Lacordaire in Boisduval et Lacordaire, 1835 (Coleoptera: Buprestidae) - nowy gatunek dla fauny Polski Wiad. Entomol. 20(3-4): 131-136
17. Gutowski J. M., Kubisz D., Buchholz L., Sućko K. 2006 Chrząszcze ( Coleoptera) drzewostanów sosnowych Biebrzańskiego Parku Narodowego w: 85 lat ochrony obszaru Grzęd w Dolinie Biebrzy, materiały z konferencji, Osowiec Twierdza- Grzędy 13-14 października 2006 roku, str. 62-74
18. Jamrozy G. 2008. Ocena występowania i tendencji zmian liczebności dużych i średnich ssaków w polskich parkach narodowych. Sylwan, 2: 36-44.
19. Jędrzejewski W., Kowalczyk R. 2005. Ssaki drapieżne, [w:] Dyrcz A., Werpachowski C. (red.). Przyroda Biebrzańskiego Parku Narodowego, Biebrzański Park Narodowy, Osowiec – Twierdza: 185-198.
20. Juszczyk W. 1987: Płazy i gady krajowe. PWN. Warszawa. vol. I: 240 pp, vol. 2: 384 pp, vol. 3: 214 pp.
21. Kobylińska J. 1995. Użytkowanie nor i skład pokarmu lisa (Vulpes vulpes) i jenota (Nyctereutes procyonoides) w podmokłych środowiskach doliny Biebrzy. Instytut Biologii, Uniwersytet w Białymstoku, Białystok, praca magisterska
22. Komenda E. 2001. Wpływ wzbogacania bazy żerowej na populację łosi i drzewostany Doliny Biebrzy. SGGW, Warszawa, praca doktorska.
23. Koniuch J. 2002. Dynamika liczebności, struktura populacji i skład pokarmu wilka Canis lupus w Puszczy Knyszyńskiej. Wydział Biologii Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok i Zakład Badania Ssaków PAN, Białowieża, praca magisterska.
24. Kopczyński Ł. 1993. Pokarm wydr (Lutra lutra) nad dwoma nizinnymi rzekami północno-wschodniej Polski.. Wydział biologii, Uniwersytet Warszawski, Warszawa, praca magisterska
25. KovácsT.,AmbrusA., Olajos P., Szilági G., 2009. Records of Ephemeroptera and Odonata from the Biebrza National Park, Poland. Folia Historico Naturalia Musei Matraensis 33: 87-96.
26. Kupryjanowicz J. 1997. Spiders of the BiebrzaNational Park, species new and rare to Poland. [W:] E ŻABKA M. (red.). Proc. XVI European ColI. Arachnol. Siedlce: 183-194.
27. Kpryjanowiccz J. 2003. Spiders (Aranea) of open habitats in the Biebrza National Park, Poland. Fragm. Faun., 46: 209-237.
28. Kupryjanowicz J. 2005. Pająki (Araneae) Biebrzańskiego Parku Narodowego. [W:] Dyrcz A., Werpachowski C. (red.) 2005. Przyroda Biebrzańskiego Parku Narodowego. Monografia. BbPN, Osowiec-Twierdza: 275-299.
29. Matus I. 1998. Skład pokarmu i wykorzystanie środowisk przez lisa (Vulpes vulpes) i wilka (Canis lupus) w Dolinie Biebrzy. Instytut Biologii, Uniwersytet w Białymstoku, Białystok, praca magisterska
30. Raczyński J. 1991. Fauna oraz zespoły ptaków i ssaków Doliny Biebrzy. Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych, 372: 395-406.
31. Romanowski J., Kaszuba S., Kożniewski P. 1984. Nowe dane o występowaniu norek (Mammalia, Mustelidae) w Polsce. Przegląd zool., 28: 221-223.
32. Skierczyński M., Zalewski A., Stachura K. 2005. Liczebność i rozmieszczenie norki amerykańskiej Mustela vison w okolicy Brzostowa (Biebrzański Park Narodowy). Zakład Badania Ssaków PAN, Białowieża.
33. Sterzyńska M., Lesiński G. 1999. Plan Ochrony Biebrzańskiego Parku Narodowego. Operat: Ochrona fauny. Muzeum i Instytut Zoologii PAN, Warszawa.
34. Świętochowski P., Maciorowski G., Henel K., Marczakiewicz P., Grygoruk G. 2010 Dolina Biebrzy. [w:] Wilk T.,  Jujka M., Krogulec J., Chylarecki P. (red) Ostoje ptaków o znaczeniu międzynarodowym w Polsce. 196-198. OTOP. Marki
35. Trokowicz L. 1980. Tropienie wilków w dolinie Biebrzy. Przegląd zool., 24: 137-145.
36. Trokowicz L., Kawęczyński K. 1994. Wilki w dolinie Biebrzy. Łowiec Polski, 1, 14.
37. Żurowski W. 1983. Bóbr europejski w Dolinie Biebrzy. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol., 255: 287-295.