Biebrzański Park Narodowy - w trosce o bagna

Żydzi nad Biebrzą

W latach 20-tych XVI w. wypędzono Żydów z wielu miast Wielkopolski, Małopolski i Mazowsza, które uzyskały przywilej de non tolerandis Judaeis. 20 lat później miały miejsce poważne prześladowania Żydów w miastach czeskich, austriackich i niemieckich. Wielu z nich uciekało na wschód. Znaleźli tu dogodne warunki do osadnictwa dzięki anulowaniu w 1503 r. przez Wlk. Księcia Aleksandra, dekretu z 1495 r. nakazującego Żydom opuszczenie Litwy. Osiedlani byli w miastach, miasteczkach i wsiach.
W okolicach Biebrzy, najwcześniej pojawili się w Tykocinie (1522), Nowym Dworze (1540) i Rajgrodzie (1587). W I poł. XVII w zawitali do Goniądza, Lipska, Knyszyna i Jasionówki. W II połowie tego wieku byli obecni w Sidrze, Dolistowie i Suchowoli, na początku XVIII w. w Dąbrowie Białostockiej i Trzciannem, a pod koniec XVIII w Sztabinie.
Rozbiory Rzeczpospolitej pod koniec XVIII w. zmieniły sytuację prawną tej społeczności. Nieciekawie wyglądała sytuacja Żydów zamieszkujących ziemie podległe administracji rosyjskiej. Od 1815r. cała Dolina Biebrzy znajdowała się w strefie wpływów Rosji. Powołane przez cara w 1835r. strefy osiedlenia szczególnie uprzykrzyły im życie, zmuszając tysiące Żydów do zmiany miejsc zamieszkania. Wielu z nich wędrowało na zachód Imperium Rosyjskiego, a więc również w okolice Biebrzy.
Wiek XIX zmienił charakter etniczny miast i miasteczek. W oparciu o rosyjski spis powszechny z 1897 r. można stwierdzić, że przeważała w nich zdecydowanie ludność żydowska. Największy odsetek tej społeczności odnotowano w Trzciannem - 98, 4 %, około 75 % w Janowie, Dąbrowie Białostockiej i Jasionówce, a 60 % w Goniądzu, Suchowoli i Korycinie. W pozostałych miejscowościach starozakonni stanowili zazwyczaj około 50 % liczby mieszkańców.
W okresie międzywojennym Żydom w Polsce sprzyjała polityka marszałka Piłsudskiego. W każdej żydowskiej gminie nad Biebrzą, mimo różnego rodzaju antysemickich ekscesów, mogły funkcjonować liczne szkoły i gimnazja. W niektórych miastach, np. w Goniądzu, istniały teatry, gdzie wystawiano przedstawienia w języku jidysz.
Agresja nazistowskich Niemiec na sowiecką Rosję 22 VI 1941 - okazała się dramatyczna dla historii Żydów zamieszkujących Europę Środkową. Nad Biebrzą przyniosła koniec ich osadnictwa. Po kwitnącej tu przez kilkaset lat kulturze, setkach szkół, bibliotek i synagog zostały jedynie resztki cmentarzy (m.in. w Lipsku, Goniądzu i Trzciannem).

Więcej o sztetl (jęz. angielski):
http://www.radzilow.com
http://www.szczuczyn.com

• autor: Artur Wisniewski

Literatura:

1. Nalepa J., Połekszanie - Plemie jaćwieskie u półocnowschodnich granic Polski [w:] Rocznik Białostocki, 1967, t.7.
2. Kamiński A., Wizna na tle pogranicza polsko-rusko-jaćwieskiego [w.] Rocznik
Białostocki, 1961, t.1
3. Kamiński A., Pogranicze polsko-rusko-jaćwieskie.[w:] Rocznik Białostocki, 1963, t.4.
4. Leszczyński A., Struktura społeczna ludności żydowskiej miast i miasteczek dawnego Obwodu Białostockiego w latach 1864-1914 [w.] Miasta północno wschodniej cześć Polski, Białystok 1982.
5. Studia Podlaskie, t.II, Białystok 1989.
6. Wierzbicka J., Niedaleko od Rajgrodu: Polski Sybir, Rajgród 2003.
7. Wiśniewski J., Dzieje osadnictwa w powiecie grajewskim do połowy XVI w. [w.] Studia i materiały do dziejów powiatu grajewskiego, t.1, Warszawa 1975.
8. Gloger Z., Dolinami rzek, Warszawa 1903;