Biebrzański Park Narodowy - w trosce o bagna

Zabytki

Układy przestrzenne

1. Twierdza Osowiec to najcenniejszy, obok kanału Augustowskiego, obiekt zabytkowy na terenie Biebrzańskiego Parku Narodowego.
Twierdza została usytuowana na jedynej przeprawie przez bagna biebrzańskie, w zwężeniu doliny Biebrzy (2km). W przeszłości miała ona duże znaczenie strategiczne. Była bowiem ważnym elementem zespołu umocnień broniących zachodnich granic imperium rosyjskiego.
Budowę obiektu rozpoczęto w 1882r., a zakończono w 1892r. Przystępując do ufortyfikowania terenu, władze carskie przeniosły pod przymusem wieś Osowiec o dwa kilometry na północ na obecne miejsce. Wybudowano cztery fory: Centralny (I), Zarzeczny (II), Szwedzki (III) i Nowy (IV) tworzące dobrze rozwinięty rejon umocniony.
Poszczególne obiekty Twierdzy były budowane z cegły. Wykorzystywany był również kamień. W trakcie prac wykopano wiele fos i kanałów oraz usypano wały. Podczas modernizacji Twierdzy Osowiec na początku XX wieku większość budowli ceglanych przykryto betonem.
Z chwilą przystąpienia do fortyfikowania Osowca nastąpiło gwałtowne ożywienie gospodarcze regionu. Coraz większe znaczenie miał transport kolejowy. Rozwinął się handel. Powstały cegielnie, między innymi w rejonie Hornostaj i Knyszyna.
Pierwszym zwiastunem zbliżającej się I wojny światowej było ogłoszenie 25 lipca 1914r. stanu wojennego w Twierdzy Osowiec. Trzykrotne próby zdobycia Twierdzy, w tym jedna z użyciem gazów bojowych - chloru, nie powiodły się. Jej obrona przeszła do historii. Została nawet porównana z działaniami wojennymi w 1916 r. pod Verdun we Francji.
W latach 1920 - 1928 Twierdza Osowiec nie miała stałego garnizonu. Przez cały ten okres kwaterowały w Osowcu różne polskie formacje. W 1928 r. został utworzony Batalion Szkolny Korpusu Ochrony Pogranicza, który w marcu 1930 r. przemianowano na Centralną Szkołę Podoficerską KOP. Jej ostatnim dowódcą był ppłk Tadeusz Tabaczyński. Podczas kampanii wrześniowej 1939r. nie doszło do walk w obrębie Twierdzy Osowiec.
W latach powojennych w Twierdzy Osowiec nie było wojska. Dopiero w 1953 r. rozlokowano tu stacjonującą do dziś Jednostkę Wojskową. W dobrym stanie są obecnie fort I i fort III, natomiast pozostałe popadły w ruinę. Twierdza Osowiec została wpisana do rejestru zabytków w dniu 9 X 1998r. W tym samym roku na terenie fortu I (Centralnego) staraniem Osowieckiego Towarzystwa Fortyfikacyjnego zostało otwarte M u z e u m T w i e r d z y O s o w i e c.
Zorganizowane grupy mogą zwiedzić muzeum i umocnienia twierdzy z przewodnikiem z Osowieckiego Towarzystwa Fortyfikacyjnego; tel. 600 941 954.
(opracował M. Worona, OTF)

2. Kanał Augustowski (1824 - 1839) - zabytek architektury technicznej klasy I. Na obszarze Biebrzańskiego Parku Narodowego przebiega w pobliżu miejscowości Polkowo i Dębowo. Śluza w Dębowie (1826 - 27) umożliwia wpłynięcie z rzeki Biebrzy do Kanału. Kanał, który połączył rzekę Biebrzę z rzeką Niemen, był częścią większego projektu - budowy drogi wodnej od Wisły do bałtyckiego portu w Windawie. Nowy szlak handlowy miał uniezależnić Królestwo Polskie od ceł dyktowanych przez Prusy. Projektantem i pierwszym wykonawcą kanału był płk Ignacy Prądzyński. W czasie budowy kanału, Karol hr. Brzostowski założył Hutę Sztabińską, by produkować odlewy do urządzeń mechanicznych śluz. W niektórych wrotach przetrwały one do dzisiaj. Na potrzeby kanału pracowały ponadto: tartaki, warsztaty stolarskie i ślusarskie, kuźnie. Ślady kuźni są ciągle widoczne w okolicznym pejzażu w postaci cmentarnych i przydrożnych kutych krzyży.
Cały Kanał Augustowski został wpisany do rejestru zabytków w dniu 9.02.1979r.

3. Miejscowości Wiele miast na Podlasiu, założonych w XV w. i XVI w., zachowało średniowieczne charakterystyczne rozplanowanie przestrzenne. Do najciekawszych tego rodzaju układów urbanistycznych w pobliżu Parku należy Tykocin, Wizna, Radziłów. Zachowały one układ ulic wbiegających na rynek, często z niezmienionym historycznym podziałem parcel w blokach przyrynkowych oraz niemal nie zmienioną skalę zabudowy.
Krajobraz osadniczy wsi położonych na obszarze dawnego województwa podlaskiego został całkowicie zmieniony w połowie XVI w. dzięki wielkiej reformie gospodarczej przeprowadzonej przez królową Bonę w swoich dobrach. Powstały wtedy wsie tzw. szeregówki, których charakterystyczną cechą były domy stawiane szczytem do ulicy, po jednej lub dwóch jej stronach. Pozostałości tej formy osadniczej są szczególnie dobrze zachowane w okolicach Dąbrowy Białostockiej i Nowego Dworu.
Wieś Jagłowo położona nad brzegiem Biebrzy jest dobrym przykładem harmonijnego wkomponowania drewnianej architektury wiejskiej w krajobraz przyrodniczy
Pozostałości zespołu dworskiego i założeń parkowych (XVI w) znajdują się w Kamiennej Starej.

Obiekty sakralne

W Wiźnie znajduje się gotycki kościół (1525), odbudowany po 1950 r. Kościół, łączący cechy gotyckie i renesansowe, pw. NMP znajduje się w Krasnymborze (1584-89). W Sidrze zachowały się ruiny zboru kalwińskiego z XVI w. Drewniane kościoły można oglądać w Kamiennej Starej (1610), Kramarzewie (1739), Giełczynie (1777) i Jaminach (1780). Barok reprezentowany jest m.in. przez Zespół Klasztorny Dominikanów w Różanymstoku (1759-1794) ośrodek kultu maryjnego i cel pielgrzymek oraz kościół w Dolistowie Starym (1789-91).
Cenne założenia cmentarzy katolickich posiada Nowy Dwór (tu także cmentarz prawosławny), Krasnybór, Dolistowo Stare, Goniądz i Trzcianne. Resztki cmentarzy żydowskich są m.in. w pobliżu Nowego Dworu, Trzciannego i Goniądza.

Architektura przemysłowa.

Jej interesującym przykładem są drewniane wiatraki holenderskie w Kamiennej Starej (1902), Suchowoli (1906), Nowym Dworze (1935) i Zabielu (1924,1955) oraz młyny wodne w Goniądzu (k. XIX w.) i Karwowie (1947). Stan zachowania większości obiektów nie jest zadowalający.

Bibliografia:

1. Pawlik M., Wiatraki północno wschodniej Polski, Białystok 1984.
2. Pokropek M.W. , Tradycyjne budownictwo drzewne w Polsce, t.1., Warszawa 1995.
3. Wszczelaczyński W., Kanał Augustowski, Gdańsk 1994.
4. Zabytki Architektury i Budownictwa w Polsce, t.3, t.23, t.40, Warszawa.

• autor: Artur Wiśniewski