Biebrzański Park Narodowy - w trosce o bagna

Z nurtem historii

Od początku istnienia człowieka rzeki przyciągały osadników. O ich historycznej i geograficznej roli piszą szerzej między innymi Gerard Labuda czy Eugeniusz Romer, który w swojej pracy, Rola rzek w historii i geografii narodów zaznacza, że: „[…] rzeka i dolina są dwa nieoddzielne od siebie utwory […] rzeka jest zwykle drogą wodną, dolina od natury wskazaną drogą lądową.”* Dlatego pisząc o roli Biebrzy w historii, zawsze będę miał na myśli rzekę z jej doliną. Gdybyśmy pobieżnie spojrzeli na mapę Polski, to właśnie dolina jest tym, co wyróżnia Biebrzę spośród innych polskich rzek.

Pierwsi ludzie pojawili się w dolinie Biebrzy zaraz po cofnięciu się lodowca, około 11 tys. lat temu. Byli to koczownicy-myśliwi, którzy przybyli tu w ślad za reniferami. Nie budowali oni osad, a jedynie przejściowe obozy. Jednak w miejscach, gdzie urządzali zasadzki na zwierzynę, pozostały po nich ślady w postaci grotów i innych narzędzi myśliwskich. Znaleziska takie odkryto na terenie Górnego Basenu w Wołkuszu i Bohaterach Leśnych. Po nich, począwszy od mezolitu osiedlali się nad Biebrzą przedstawiciele kolejnych kultur archeologicznych. Wraz z rozwojem osadnictwa coraz bardziej uwidaczniała się rola Biebrzy jako granicy zasięgu odrębnych kultur archeologicznych. Tereny na północ od rzeki dostały się pod wpływy zachodniobałtyjskie, tereny południowe natomiast zasiedlili przedstawiciele kolejno kultur: trzcianeckiej, łużyckiej i przeworskiej. Z czasów kultury łużyckiej pochodzi jedno z najbardziej sensacyjnych odkryć archeologicznych na naszych terenach: pozostałości po dwóch osiedlach obronnych odkryte w okolicach Horodnianki. Można by tu zaryzykować stwierdzenie, że w prehistorii osadnictwo w dolinie Biebrzy rozwijało się znacznie dynamiczniej niż później w czasach średniowiecza i nowożytnych.

Kres pomyślnego rozwoju kultur archeologicznych na terenach niżu europejskiego przyniosły kolejne zmiany klimatyczne i związane z nimi podniesienie poziomu wód. Po nim przyszedł czas napływu ludów zmierzających w kierunku północnych rubieży Cesarstwa Rzymskiego. Przez tereny dzisiejszej Polski przetoczyli się Goci, Hunowie, Scytowie, jako ostatni przybyli tu Słowianie.

W tych burzliwych czasach utrwaliła się rola Biebrzy jako rzeki granicznej. Dolina, która stała się w tym czasie porośniętym bagnistymi puszczami terenem nieatrakcyjnym dla osadnictwa, rozdzieliła Słowian od Bałtów. Tereny na północ od Biebrzy zajęli Jaćwingowie, którzy sami w sobie wciąż stanowią zagadkę historyczną. We wczesnym średniowieczu nie prowadzili oni akcji osadniczej w dolinie Biebrzy. Bezpiecznie osadzeni za barierą ochronną, jaką stanowiła dolina prowadzili wyprawy łupieżcze na tereny Mazowszan i Rusinów. Wyprawy odwetowe książąt mazowieckich sprzymierzonych z książętami ruskimi, a w końcu i pojawienie się na tych terenach zakonu krzyżackiego doprowadziły w 1283 r. do upadku Jaćwieży. Wtedy terenami nadbiebrzańskimi podzielili się zwycięzcy. Na części swojego biegu rzeka stała się linią demarkacyjną pomiędzy Krzyżakami na północy a Mazowszem i Rusią na południu.

W czasach nowożytnych Biebrza wraz z Narwią stanowiły północną granicę należącego do Wielkiego Księstwa Litewskiego ówczesnego województwa podlaskiego, stanowiąc w ten sposób też częściowo granicę Litwy. Wzdłuż linii rzeki zaczęło pojawiać się wyraźne rozgraniczenie etniczne. Północ zamieszkiwała ludność polska, natomiast na południu przeważała ludność ruska, która jak wiadomo, stanowiła około 80-85% ludności Wielkiego Księstwa Litewskiego. Wraz z poszerzeniem terytorium Korony, rzeka na części swojego biegu stała się granicą administracyjną województwa. Ponownie granicą państwowa stała się Biebrza w czasach Królestwa Polskiego, rozdzielając Królestwa z Prusami.

Szeroka, bagnista a przez to trudna do przebycia dolina Biebrzy była od początku doceniana jako linia obronna. „Suchą nogą” dolinę Biebrzy można przekroczyć tylko w nielicznych miejscach. Już pierwsze ludy zamieszkujące nad Biebrzą doceniały jej walory obronne, o czym świadczą znaleziska archeologiczne w okolicach Sośni, Goniądza, Dolistowa, a przede wszystkim Horodnianki. Odkryte tam pozostałości świadczą o obronnym charakterze osad. W średniowieczu dolinę fortyfikowali książęta mazowieccy. Najznamienitszym przykładem jest Wizna, gród pochodzący z X w. strzegący przejścia przy ujściu Biebrzy do Narwi.

Powstawały liczne założenia obronne o czym świadczą istniejące do dziś lokalne nazwy miejsc takie jak: Zamczysko, Grodzisko czy Okopy. Swoje zamki w dolinie budowali też Krzyżacy, m.in. najprawdopodobniej w okolicach Dolistowa dla ochrony ujścia Netty do Biebrzy. Jednak największa fortyfikacja powstała tu u schyłku XIX w. kiedy to Rosjanie wybudowali w najwęższym odcinku doliny twierdzę. Twierdza Osowiec miała chronić granicę rosyjsko – pruską. W czasach Drugiej Rzeczpospolitej w oparciu o twierdzę w Osowcu i linię doliny Biebrzy planowano obronę przed Niemcami. Po klęsce 1939 r. dolinę Biebrzy do obrony swojej zachodniej granicy planował wykorzystać Stalin, włączając ją do linii Mołotowa. Korzystano też z rzeki jako drogi wodnej do transportu wojska, Krzyżacy korzystali z Biebrzy wyprawiając się na Grodno, spływali w górę rzeki a potem przetaczali okręty lądem do Niemna i dalej do Grodna. Tą sama drogę w swoich planach wojennych z Moskwą chciał wykorzystać Stefan Batory. To militarne znaczenie doliny odcisnęło swoje niekorzystne piętno na rozwoju regionu. Niezliczone potyczki, przemarsze i obozowanie wojsk spowodowało zubożenie ludności, przywleczone z żołnierzami zarazy przyczyniły się do okresowego całkowitego wyludnienia tych terenów. Natomiast położenie graniczne powodowało utrudnienia w odbudowie znajdujących się tu osad.

Bliskość Grodna i dobre skomunikowanie doliny Biebrzy z Niemnem czyniło z Biebrzy naturalną drogę wodną łączącą Grodno z Warszawą i dalej z Gdańskiem lub szerzej z portami u ujścia Wisły. Doliną Biebrzy od wczesnego średniowiecza przebiegała jedna z odnóg łączących Bałtyk z południem Europy, o czym świadczą znaleziska monet arabskich. Nigdy jednak nie udało się w całości wyzyskać tkwiącego w takim położeniu potencjału ekonomicznego rzeki.

Na przeszkodzie temu stanęła bliskość przebiegającej doliną granicy i trwające kilkaset lat utarczki pomiędzy Rusinami, Mazowszanami, Jaćwingami, Krzyżakami, a w latach późniejszych zmiany terytorialne i polityczne w Europie, które to na zmianę podnosiły lub obniżały atrakcyjność tej drogi wodnej. Nie bez znaczenia był też brak możliwości ekonomicznych miejscowej ludności do poniesienia koniecznych nakładów do „rozruszania” tego szlaku handlowego. Rozbudowę tego szlaku planował Batory. Nad Biebrzą w miejscu dawnej osady Lipsko założono miasto Lipsk. W planach Lipsk miał się stać prężnym ośrodkiem handlowym z portem rzecznym. Plany te nie zostały zrealizowane, Lipsk nigdy nie osiągnął planowanej wielkości ani znaczenia. Przyczyniły się do tego niekorzystne zmiany geopolityczne.

Rolę Biebrzy jako istotnej gospodarczo drogi wodnej miała przywrócić budowa Kanału Augustowskiego, łączącego Biebrzę z Niemnem, a więc Grodno z Warszawą oraz portami bałtyckimi i ujścia Wisły. Droga wodna powstała, Kanał Augustowski jest dzisiaj przykładem kunsztu inżynierii wodnej, lecz jego znaczenie gospodarcze zostało zniweczone przez zmiany granic państw w Europie.

Dziś po roli ekonomicznej i militarnej Biebrzy pozostały tylko relikty w postaci Kanału Augustowskiego, Twierdzy Osowiec czy pozostałości po Linii Mołotowa. Po Jaćwingach pozostały nazwy miejscowe: Biebrza(Bóbr), Ełk, Jaćwież, Jaświły, Kumiały, Szudziałowo, Sidra, Wołkusz, Netta i inne. Jednak setki lat odrębnego rozwoju obu brzegów rzeki trwale zakorzeniły się w świadomości i kulturze mieszkańców. Ma to swoje odzwierciedlenie w pozostałościach kultury materialnej i niematerialnej, jak choćby architektura drewniana, pieśni czy lokalne gwary.  Mimo, iż Biebrza stanowi  dziś obecnie jedynie granicę powiatów to odrębność mentalna ludzi po obu stronach rzeki jest odczuwalna.

Tekst: Jarosław Wróbel

[*] E.Romer, Rola rzek w historii i geografii narodów, w: Przewodnik Naukowy i Literacki; Lwów 1901, s.63-65

„Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury oraz Gminy Lipsk"