Biebrzański Park Narodowy - w trosce o bagna

Plastyka obrzędowa

Oprawa artystyczna od wieków towarzyszyła ludowym obrzędom. Jednym z jej elementów była plastyka obrzędowa, która miała na celu wzmacnianie ich znaczenia religijnego i magicznego. Była także przejawem ludzkiej potrzeby do ozdabiania, upiększania oraz wyrazem wyobraźni i smaku artystycznego twórców. Ozdabianiu przede wszystkim podlegały przedmioty związane z danym obrzędem, ale także miejsca i ubiór osób biorących w nim udział. Niewątpliwie najbogatszą oprawę plastyczną zyskały obrzędy zimowe- związane ze Świętami Bożego Narodzenia, Nowym Rokiem i Świętem Trzech Króli, czy Wielkanocą. W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat obserwuje się stopniowe zanikanie tradycyjnego zdobnictwa oraz jego przeobrażanie w bardziej współczesne formy.
    Pająki należały do ozdób bożonarodzeniowych i wielkanocnych wykonywanych jeszcze w międzywojniu. Wykonywano je z różnych materiałów: słomy, grochu, łubinu, fasoli, bibuły, makówek. Przymocowywano je do belek pułapowych na środku lub w rogu izby pod sufitem. Wydaje się, że  najpopularniejsze były pająki wykonywane ze słomy. Przybierały one kształty „krystaliczne” – składające się z połączonych ze sobą kilku lub kilkunastu ostrosłupów.  Do bardzo ciekawych należą pająki wykonywane z ziaren fasoli czy grochu – barwionych na różne kolory i nawlekanych na grubą nić. Takie pająki przybierały kształty żyrandoli lub kul. Te charakterystyczne pająki powstawały m.in. w okolicach Sztabina i Lipska. 
 

Trudno dziś wyobrazić sobie święta Bożego Narodzenia bez choinki. Choć na nadbiebrzańskich terenach pojawiła się ona dopiero w okresie międzywojennym, najczęściej w domach, w których były dzieci. I to przede wszystkim właśnie dzieci i młodzież wykonywały ozdoby choinkowe. Było to zajęcie rozpoczynające się wiele dni przed wigilią (choinkę ubierano dopiero w tym dniu!). Wykonywanie tradycyjnych ozdób choinkowych często integrowało całe rodziny i przyczyniało się do międzypokoleniowego przekazu kultury.  Zabawki choinkowe wykonywano z kolorowych papierów, bibułek, wydmuszek, grochu. Z tych prostych materiałów powstawały łańcuchy, bombki, pajace, jeżyki, gwiazdki. Aniołki wykonywane z bibuły, z twarzami wyciętymi z kolorowych gazet to sentymentalne wspomnienie wielu dorosłych, którzy przed laty takowe na swoich choinkach wieszali. Do plastyki obrzędowej związanej z Bożym Narodzeniem należą także gwiazdy kolędnicze, stroje wymyślane i tworzone dla kolędników czy też aktorów biorących udział w tradycyjnych jasełkach.

Nad Biebrzą bardzo rozbudowane były zwyczaje związane z Wielkanocą, a co za tym idzie – także wielkanocna plastyka. Palmy - symbole wiosny i budzącego się życia, tworzone były najczęściej z gałązek wierzby. Przyozdabiano je elementami zielonymi, takimi jak widłak, barwinek, czy bukszpan. Dodawano kwiaty z bibuły i kolorowe tasiemki. Poświęcone plamy przechowywano w domu zatknięte za obrazem czy belkę sufitową. Według wierzeń chroniły dom przed chorobami, burzą oraz pożarem. Stosowano je do praktyk  magicznych związanych z rolnictwem. Drugąciekawą formą plastyki obrzędowej są pisanki. Tradycja, która niegdyś towarzyszyła okresowi Wielkiego Postu z czasem ograniczyła się do okresu Wielkiego Tygodnia. Jaja, którym przypisywano właściwości magiczne i życiodajne służyły jako prezenty, którymi obdarowywano najbliższą rodzinę i stanowiły element wielkanocnych zabaw. Skorupki jajek przechowywane były w domu, gdyż posiadały również moc ochronną. Pisanki wykonywane były m.in. metodą batikową polegającą na tworzeniu na jajku woskowych wzorów za pomocą szpilki czy cienkiego patyczka. Dominowały wzory geometryczne układane symetrycznie wykorzystujące motywy słońca, kłosów, łańcuszków. Pomalowane woskiem jajko umieszczano w naczyniu z barwnikiem. Dawniej w tym celu wykorzystywano naturalne barwniki otrzymywane z łupin cebuli, kory dębowej, kwiatów malwy czy suszonego chabru. Końcową czynnością było usunięcie wosku i odsłonięcie ukrytego pod nim ornamentu. 

Ręcznie wykonywane ozdoby częściowo powracają do łask również we współczesnej formie. Najbardziej znanym ośrodkiem rękodzieła w Dolinie Biebrzy jest Lipsk. Tam dzięki działalności rękodzielników zachowała się tradycja wykonywania pisanek, które obecnie powstają przy użyciu wydmuszek i barwinków syntetycznych. Zachowały się tradycje robienia pająków, palm wielkanocnych czy weselnych korowajów. Wśród ozdób choinkowych popularność zdobywają wyroby szydełkowe jak i prace, które powstają z inicjatywy Towarzystwa Przyjaciół Lipska. Stowarzyszenie od kilku lat ręcznie wykonuje ozdoby i dekoracje bożonarodzeniowe z tradycyjnymi wzorami przeniesionymi z lipskich pisanek. 

Tekst: Agnieszka Boruch

„Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury oraz Gminy Lipsk"