Biebrzański Park Narodowy - w trosce o bagna

Zagrożenia

W zależności od rodzaju ekosystemów, mamy do czynienia z różnego typu ich zagrożeniami. Inaczej ma się sprawa z suchymi piaszczystymi wydmami i przylegającymi do nich iglastymi lasami, inaczej z bagiennymi łąkami i lasami na siedliskach wilgotnych i mokrych, jeszcze inaczej z ekosystemami wodnymi. Samo nadanie prawnego statusu ochrony terenom Parku, nie wpływa w sposób istotny na poprawę ich kondycji przyrodniczej. Konieczne są przemyślane działania zmierzające do zachowania wartości, które były powodem nadania statusu ochronnego.

W skali całego Parku najważniejsze są dwa czynniki stanowiące zagrożenie bytu wielu ekosystemów i ich walorów przyrodniczych: odwodnienie terenu i zaniechanie ekstensywnego użytkowania łąk bagiennych oraz wypasu bydła przez lokalną ludność.

Szczególną wartość przyrodniczą należy przypisać obszarom mokradłowym BPN, które do niedawna były jeszcze ekstensywnie użytkowane rolniczo, co pozwoliło na zachowanie się zbiorowisk roślinnych i zwierzęcych nie spotykanych już w większości krajów europejskich, jak np. łąki trzęślicowe i torfowiska węglanowe, zasiedlane przez gatunki rzadkie i zagrożone w skali międzynarodowej. Skutkiem odwodnienia jest przesuszenie torfowisk i ich mineralizacja, co prowadzi do ustępowania roślinności typowo bagiennej i wkraczania gatunków charakterystycznych dla siedlisk bardziej suchych.

Kontynuowane przez stulecia koszenie oraz wypas łąk podmokłych i bagiennych były czynnikiem kształtującym i stabilizującym otwarte zbiorowiska roślinne, a co za tym idzie, decydującym o występowaniu charakterystycznych gatunków zwierząt. Zaniechanie wykaszania zbiorowisk turzycowych i turzycowo-mszystych przez miejscowych rolników (właścicieli gruntów) jest przyczyną ekspansji zakrzaczeń i roślinności drzewiastej - sukcesja w kierunku zbiorowisk leśnych lub szuwarowych, co z reguły wiąże się ze spadkiem bogactwa gatunkowego.

W celu zahamowania sukcesji oraz utrzymania cennych, przejściowych jej stadiów, stosuje się w ograniczonym zakresie ochronę czynną. W związku z tym, iż w posiadaniu prywatnych właścicieli znajduje się 46% powierzchni Parku, funkcjonowanie gospodarki rolnej zgodnej z ustalonymi celami ochrony jest szczególnie istotne dla Parku.

Działania, które mają zapobiec zagrożeniom to między innymi:

• bierna ochrona, czyli unikanie ingerencji człowieka w środowisko stosowana w ekosystemach naturalnych, nie podlegających szybkim procesom sukcesji (najczęściej dotyczy to obszarów ochrony ścisłej BPN);
• zaniechanie regulacji rzek i cieków wodnych oraz dążenie do przywracania naturalnych stosunków wodnych tam, gdzie były one zmienione przez człowieka;
• ochrona czynna w ekosystemach lądowych przekształconych przez człowieka, metodami dostosowanymi indywidualnie do konkretnych ekosystemów i zagrożeń.

W ostatnich latach, w związku z akcesją Polski do Unii Europejskiej, następuje wzrost zagrożeń związanych z intensyfikacją rolnictwa (pestycydy, nawożenie mineralne, skomplikowana agrotechnika i wprowadzanie obcych bądź genetycznie zmodyfikowanych gatunków - co musi być w granicach Parku administracyjnie ograniczane) oraz tendencją do wprowadzania upraw leśnych na mokradłowe tereny porolne przez właścicieli gruntów. Wszelkie metody sztucznego wprowadzania lasu, wiążące się z drastycznymi przekształceniami powierzchni ziemi (np. rabatowałki), nie służą ekosystemom mokradłowym; należy przyjąć zasadę, że miejsca takie należy pozostawić naturalnej sukcesji, z korzyścią dla różnorodności biologicznej.

Z drugiej strony, przystąpienie naszego kraju do Unii Europejskiej, stwarza również szanse wykorzystania instrumentów ochrony przyrody o niespotykanych dotąd możliwościach. Dotyczy to przede wszystkim tworzonej sieci obszarów chronionych "Natura 2000" oraz, wdrażanych Programów Rolnośrodowiskowych, których przejawem są zwiększone dopłaty do niskonakładowej, proekologicznej gospodarki rolnej. Skuteczność czynnej ochrony mokradeł na terenach chronionych jest ściśle uzależniona od wielkości środków finansowych, jakimi będą dysponowali ich administratorzy.

Kolejny problem to zagospodarowanie lasów rosnących na siedliskach wilgotnych i bagiennych w taki sposób, aby zapewnić ich trwałość, a przy tym nie zaburzyć złożonych układów hydrologicznych, co jest warunkiem skutecznej ochrony zalesionych ekosystemów mokradłowych. Wymaga to zastosowania wyrafinowanych elementów sztuki leśnej, wysokich kwalifikacji i najwyższej staranności. Niekiedy określone zabiegi hodowlano-leśne są w lasach na mokradłach potrzebne nie tylko po to, by pielęgnować drzewostan, ale także w celu poprawy warunków hydrologicznych. Na przykład w przesuszonych borach bagiennych silnie rozwija się podrost brzozy omszonej, a ekosystemy te ewoluują w kierunku brzezin bagiennych. Zabieg usunięcia znacznej części podszytu, połączony z trzebieżą obniżającą zadrzewienie, może być skuteczną metodą poprawy uwodnienia siedliska przez ograniczenie nadmiernej transpiracji. Oczywiście towarzyszyć mu powinny inne działania na rzecz zatrzymywania wody, np. zasypywanie rowów odwadniających i budowa zastawek.

Pewnym problemem są też prowadzące przez ekosystemy mokradłowe drogi, często w przeszłości nieodpowiednio zaprojektowane i wykonane. Istnieje sprzeczność między wymaganiami ochrony mokradła (zachowanie ciągłości siedliska i jego uwilgotnienia), a funkcją drogi - (odpowiednia wytrzymałość i trwałość, a więc odwodnienie). Oparcie korony drogi na gruncie mineralnym zapewnia stabilność i wytrzymałość drogi, jest jednak niszczące dla torfowiska - powoduje jego fragmentację i rozdzielenie na niezależne części. Żadne przepusty pod drogą, nie zastąpią zachowania ciągłości złoża torfu. Lepszym rozwiązaniem jest oparcie korony drogi na konstrukcji drewnianej czy na warstwie specjalnych włóknin, co umożliwia zachowanie pod spodem ciągłości złoża. Zaś w wielu wypadkach wystarczające są lekkie "pływające" na powierzchni torfu drewniane kładki.

• autor: W. Dudziuk